70 χρόνια από την ίδρυση της ΠΕΕΑ

Με αφορμή την συμπλήρωση των 70 χρόνων από την ίδρυση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης, μια προδημοσίευση ένος μικρού αποσπάσματος από το βιβλίο που θα κυκλοφορήσει σύντομα, Η Ελεύθερη Ελλάδα. Η εξουσία του ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής (1943-1944), από τις εκδόσεις Ασίνη.

Βάλιας Σεμερτζίδης, Συνεδρίαση χωρικών

Στις 10 Μαρτίου 1944, ημέρα Κυριακή, ιδρύθηκε η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) στο χωριό Βίνιανη της Ευρυτανίας. Η πρώτη σύνθεσή της περιλάμβανε τους Ευριπίδη Μπακιρτζή, Εμμανουήλ Μάντακα, Γεώργιο Σιάντο, Ηλία Τσιριμώκο και Κώστα Γαβριηλίδη. Στην πλατεία του χωριού, ο Ευριπίδης Μπακιρτζής διάβασε την Ιδρυτική Πράξη:

Κύριος και πρωταρχικός σκοπός της Επιτροπής είνε:

Να συντονίσει και να διεξαγάγει με όλα τα μέσα και με όλες τις δυνάμεις μέσα στην Ελλάδα και στο πλευρό των Συμμάχων μας τον αγώνα κατά των κατακτητών.

Να αγωνιστεί για το διώξιμο από τη χώρα και τη συντριβή των Γερμανών και βουλγάρων εισβολέων, για την ολοκληρωτική εθνική απελευθέρωση και για την κατοχύρωση της ανεξαρτησίας και ακεραιότητας της χώρας.

Να επιδιώξει την εθνική μας αποκατάσταση με βάση την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών σύμφωνα με το χάρτη του Ατλαντικού και τη συμφωνία της Τεχεράνης και τη στρατηγική διαρρύθμιση των συνόρων μας.

Να αγωνισθεί για την εξόντωση του εσωτερικού φασισμού και των ενόπλων προδοτικών σωμάτων.

[...]Η Επιτροπή ξεκινώντας από την αντίληψη πως, για να πραγματοποιηθούν ικανοποιητικά οι πιο πάνω εθνικοί σκοποί, επιβάλλεται να συμμετάσχουν στο έργο αυτό όλες οι εθνικές δυνάμεις, θεωρεί σαν πρωταρχικό της καθήκον να εξακολουθήσει δραστήρια τις ενέργειες για το σχηματισμό κυβέρνησης γενικού εθνικού συνασπισμού.[…][1]

Στην πρώτη της συνεδρίαση, δυο μέρες αργότερα, αποφασίστηκε να σταλεί επιστολή με την οποία να γνωστοποιείται η συγκρότηση της ΠΕΕΑ στις κυβερνήσεις της Μεγάλης Βρετανίας, των Η.Π.Α. και της Ε.Σ.Σ.Δ., καθώς και στο αντίστοιχο κυβερνητικό σχήμα της Γιουγκοσλαβίας. Επίσης, αποφασίστηκε να σταλεί πρόσκληση στους αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων και των εθνικών οργανώσεων, καθώς και στην κυβέρνηση Τσουδερού, για την έναρξη διαπραγματεύσεων για τον σχηματισμό «κυβέρνησης γενικού εθνικού συνασπισμού». Ο Τσουδερός, σύμφωνα με αναφορά του Λίπερ προς το Foreign Office, δεν θα αναγνώριζε την ΠΕΕΑ, θεωρώντας τη δημιουργία της εκβιασμό προ των διαπραγματεύσεων για τη διεύρυνση της κυβέρνησής του, και ζητούσε την υποστήριξη των Βρετανών.[2]

Η ΠΕΕΑ, όμως, από την αρχή της ύπαρξής της ήταν σίγουρα κάτι παραπάνω από ένα διαπραγματευτικό χαρτί του ΕΑΜ Άλλωστε, υπήρχε η αντικειμενική αναγκαιότητα διοίκησης της ευρείας απελευθερωμένης περιοχής. Τα πρώτα μέτρα της ΠΕΕΑ ήταν ένας συνδυασμός αναγκών της διοίκησης και δειγμάτων πολιτικού προσανατολισμού και πρωτοβουλίας προς την επίτευξη της εθνικής ενότητας. Στη δεύτερη μόλις συνεδρίαση των μελών της επιτροπής αποφασίστηκε η σύγκληση εθνικού συμβουλίου και ο τρόπος εκλογής των μελών του, η ανάληψη της διοίκησης του ΕΛΑΣ, η έγκριση των ως τότε διοικητικών μέτρων του ΕΛΑΣ, αλλά και η πρώτη κωδικοποίηση με την Πράξη 4 των διατάξεων για την αυτοδιοίκηση. Επίσης, με ένα είδος αμνηστίας, η Επιτροπή ανέστειλε τις ποινές και τη δίωξη των εγκλημάτων που διαπράχτηκαν ως την ίδρυσή της, με εξαίρεση τα εγκλήματα εσχάτης προδοσίας και τα εγκλήματα πολέμου. Αποφασίστηκε η πρόσκληση προς τους Ζέρβα και Ψαρρό να ενταχθούν στον Εθνικό Στρατό, όπως θεωρούνταν πλέον ο ΕΛΑΣ[3] Αντιστοίχως όμως ο ΕΔΕΣ και η ΕΚΚΑ είχαν ήδη απορρίψει, από τις διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στη Συμφωνία της Πλάκας, κάθε συζήτηση για συμμετοχή στο νέο σχήμα.[4]

Στην επιστολή της ΠΕΕΑ, ο Τσουδερός απάντησε στις 16 Μαρτίου, όχι στην ίδια την επιτροπή, αλλά στα μέλη της ατομικά, αποφεύγοντας να της δώσει υπόσταση, έστω και με αυτόν τον τρόπο. Ζητούσε δε από τον Σαράφη να διαβιβάσει στα μέλη της ΠΕΕΑ τη διαβεβαίωση ότι στόχος της κυβέρνησής του παρέμενε η διεύρυνσή της, ώστε να αποκτήσει αντιπροσωπευτικό λαϊκό χαρακτήρα.[5] Την ίδια ημέρα, ο Τσουδερός ανακοίνωσε τηλεγραφικώς στον Βασιλιά το κείμενο της έκκλησης της ΠΕΕΑ και το σχέδιο απάντησής του, στο οποίο θα έλεγε ότι είναι «υπέρ μιας γενικής εθνικής κυβερνήσεως με έδρα το Κάιρο». Με το πνεύμα αυτό θα απευθυνόταν και στα παλαιά κόμματα. Ο Βασιλιάς απάντησε μετά από δύο μέρες και πρόσταξε: «…μη προβήτε εις ανάληψιν υποχρεώσεων δυναμένων δεσμεύσουν ημάς πριν δοθή ο απαιτούμενος χρόνος μελετήσωμεν και σχηματίσωμεν γνώμην». Συγχρόνως, τηλεγράφησε στον Θ. Σοφούλη και του ζητούσε να αναλάβει συνομιλίες για την υπόδειξη προσώπων που θα καταρτίσουν στο Κάιρο «κυβέρνησιν ενιαίου εθνικού μετώπου».[6]

Παράλληλα, στο Κάιρο, ο Τσουδερός απέκρυπτε την ίδρυση της ΠΕΕΑ. Η ΠΕΕΑ απάντησε στις 17 Μαρτίου με τον πρόεδρό της Μπακιρτζή –και όχι με τον Σαράφη, που είχε λάβει το μήνυμα Τσουδερού– ότι συμφωνούσε με τη συμμετοχή όλων των κομμάτων και οργανώσεων στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας και τόνιζε τον κίνδυνο που ενείχε η υπερβολική παράταση των σχετικών συζητήσεων.[7]

Στις 20 Μαρτίου, η Κ.Ε. του ΕΑΜ έστειλε στους αρχηγούς των κομμάτων αντίγραφα της Απόφασής της, της Ιδρυτικής Πράξης της ΠΕΕΑ και του Διαγγέλματός της.[8] Η αντίδραση από τη μεριά του πολιτικού κόσμου ήταν η αλλαγή στάσης απέναντι στη σύνθεση της κυβέρνησης του Καΐρου. Ενώ μέχρι τότε καθυστερούσαν τις σχετικές συζητήσεις και προτιμούσαν τη διατήρηση της κυβερνητικής σύνθεσης ως είχε, παρά μια διεύρυνση στην οποία αναπόφευκτα θα συμμετείχαν και εκπρόσωποι του ΕΑΜ, τώρα ζητούσαν επιτακτικά τον ανασχηματισμό της κυβέρνησης.

Η είδηση για την ίδρυση της ΠΕΕΑ και η διακήρυξή της ανακοινώθηκαν με ραδιοτηλεγραφήματα του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ προς τις μονάδες του και από εκεί στις πολιτικές οργανώσεις, που την προπαγάνδισαν πλατιά με έκτακτες εκδόσεις αντιστασιακών φύλλων.[9] Οι βρετανοί σύνδεσμοι ακολούθησαν μια τακτική μη αναγνώρισης της νέας κατάστασης. Ο Γούντχαουζ συμβούλευε τους συνδέσμους να μην εμπλέκονται σε συζητήσεις με τις πολιτικές αρχές που εγκαθιστούσε η ΠΕΕΑ και να επιμένουν να έχουν επαφή μόνο με αξιωματούχους του ΕΛΑΣ, τονίζοντας την αποκλειστικά στρατιωτική φύση της αποστολής τους.[10] Η ΠΕΕΑ, όμως, ήταν μια πραγματικότητα και ευθύς μετά την ίδρυσή της θα αναλάμβανε καθήκοντα διακυβέρνησης της επικράτειας της Ελεύθερης Ελλάδας.

---

[1] Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, 2ος τόμος, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, σ. 15-17.

[2] Μαρία Σπηλιωτοπούλου - Προκόπης Παπαστράτης (σύνταξη), Χρονολόγιο γεγονότων 1940-1944, Ακαδημία Αθηνών, σ. 138-139 [F.O. 371/43682/R3987].

[3] Αρχείο της ΠΕΕΑ. Πρακτικά Συνεδριάσεων, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1990, σ. 71.

[4] Για την ΕΚΚΑ, Hagen Fleischer, Im Kreuzschatten der Mächte, 2ος τόμος, Φρανκφούρτη-Βέρνη-Νέα Υόρκη, Peter Lang, 1986, σ. 407. Για τον ΕΔΕΣ, Ημερολόγιο Στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα, Αθήνα, Ωκεανίδα, 2013, σ. 452-453.

[5] Εμμανουήλ Ι. Τσουδερός, Ιστορικό Αρχείο 1941-1944, Γ2 τόμος, Αθήνα, Φυτράκης, 1990, σ. 1077.

[6] Στο ίδιο, σ. 1077-1078.

[7] Μαρία Σπηλιωτοπούλου - Προκόπης Παπαστράτης (σύνταξη), Χρονολόγιο γεγονότων 1940-1944, ό.π., σ. 147 [F.O. 371/43683/R702]. Γιώργης Αθανασιάδης, Η πρώτη πράξη της ελληνικής τραγωδίας. Μέση Ανατολή 1941-44, ό.π., σ. 169.

[8] Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, 3ος τόμος, Αθήνα, Δωρικός, σ. 98-109.

[9] Ανεξαρτησία, όργανο Περιφερειακής Οργάνωσης ΕΑΜ Κατερίνης, φ. 10, 20 Μαρτίου 1944: ΕΚΤΑΚΤΗ ΕΚΔΟΣΗ – ΣΥΝΕΚΡΟΤΗΘΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ. Το ενδιαφέρον στο ραδιοτηλεγράφημα του Γενικού Στρατηγείου (υπογραφές Σαράφης – Σάντος [sic]) που ανήγγειλε τη συγκρότηση της ΠΕΕΑ ήταν η ημερομηνία: 9 Μαρτίου, μια ημέρα δηλαδή πριν την επίσημη ίδρυση της. Σε επόμενο φύλλο της εφημερίδας Ανεξαρτησία (φ. 12, 27 Απριλίου 1944) δημοσιεύεται και το τηλεγράφημα (αρ. 3063) του Γενικού Στρατηγείου για την ανακοίνωση του ανασχηματισμού της ΠΕΕΑ στις μονάδες και το λαό της περιοχής. Και εδώ έχει ενδιαφέρον η κατάληξη του ραδιοτηλεγραφήματος: «Η παραπάνω σύνθεση της Επιτροπής και κατανομή Γραμματειών είναι προσωρινή και ισχύει έως ότου λήξουν οι διαπραγματεύσεις για το σχηματισμό Κυβέρνησης Γενικού Εθνικού Συνασπισμού».

[10] Μαρία Σπηλιωτοπούλου - Προκόπης Παπαστράτης (σύνταξη), Χρονολόγιο γεγονότων 1940-1944, ό.π., σ. 162 [F.O. 371/43685/R6319].